İstanbul’da Ulaşım Yoksulluğunun Ölçülmesi: Çok Paydaşlı ve Katılımcı Bir Yaklaşım


Beyazıt İnce E., Akçakaya Waite İ., Koramaz T. K., Tezcan H. O.

6. Kent Araştırmaları Kongresi, Ankara, Türkiye, 16 - 18 Aralık 2021, ss.386-396

  • Yayın Türü: Bildiri / Özet Bildiri
  • Basıldığı Şehir: Ankara
  • Basıldığı Ülke: Türkiye
  • Sayfa Sayıları: ss.386-396
  • İstanbul Teknik Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Amaç

Ulaşım, tüm bireylerin eşit ve/veya adil bir şekilde erişemediği hizmetlerden biridir. Bireyler sosyo-ekonomik, demografik, sağlık koşulları vb. nedenlere bağlı olarak kentsel hizmetlere ve ihtiyaçlara erişim sorunları yaşayabileceği gibi, ulaşım sisteminin yapısı nedeniyle ortaya çıkabilecek hareketlilik kısıtlamaları ve dışsal etmenler (hava kalitesi, kazalar, suç vb.), bazı bireylerin ve kesimlerin görece yoksullaşmasına yol açabilir. Ulaşım yoksulluğu, tüm bu farklı bileşenlerin bir arada ve yığılmalı bir şekilde var olması nedeniyle ortaya çıkan bir yoksulluk türü olarak tanımlanmaktadır (Lucas vd.,2016). Bir diğer deyişle, ulaşım yoksulluğu ulaşım ödenebilirliği, hareketlilik yoksulluğu, erişilebilirlik yoksulluğu ve ulaşım dışsallıklarına maruz kalma durumlarını da içeren kapsayıcı bir bileşim kümesi olarak tanımlanmaktadır (a.g.e.).

Bu çalışma, İstanbul’a özgü ulaşım yoksulluğu parametrelerinin tanımlanmasını ve zamanla bu yoksulluğun azaltılabilmesi için parametrelerin önceliklendirilmelerini amaçlamaktadır. Ulaşım yoksulluğu, özellikle son beş yılda uluslararası yazında giderek artan şekilde etkisini göstermekle birlikte teorik katkılar çoğunlukta olup ölçüme dair yol haritaları, özellikle gelişmekte olan ülkeler kapsamında sınırlıdır (Titheridge vd.,2014; Allen ve Farber, 2019). Bununla birlikte, gerek ulaşım yoksulluğu parametreleri gerekse parametreleri kıyaslama kriterleri toplumsal, zamansal ve coğrafi açıdan son derece bağlama özgüdür (Lucas vd., 2016). Bu nedenle ulaşım yoksulluğunun kentler özelinde tanımlanması önemlidir. Bu çalışma ulaşım yoksulluğuna yönelik bilimsel araştırma ve politika geliştirme alanlarına yöntemsel ve analitik açılardan üç farklı şekilde katkı koymaktadır: (1) ortaya koyduğu katılımcı süreç sayesinde ulaşım yoksulluğunun tanımlanmasına yönelik bir yöntem tarifi yapmaktadır; (2) önceki çalışmalardan farklı olarak ulaşım yoksulluğunu hem bağlam hem de ilgili paydaşların tanımlanması açılarından kapsamlı bir şekilde ele almakta ve ölçülebilmesi için parametreleri net bir şekilde tanımlanmaktadır; (3) bulunduğu coğrafya itibariyle İstanbul’da ulaşım yoksulluğunu tarif ederek gelişmekte olan ülkelerde bu alanda yapılacak çalışmalara yol göstermektedir.

Yöntem

Nitel yöntemler kullanılarak yapılan bu araştırmada, ulaşım yoksulluğunun açıklanmasında kullanılan parametrelerin saptanmasına yönelik bir literatür taramasına paralel olarak, konunun İstanbul özelinde araştırılması için uzman görüşlerinin yer aldığı derinlemesine bir paydaş analizi ve haritalaması yapılmıştır. Bunu takiben İstanbul’da ulaşım yoksulluğunun deneyimlenmesi ve etkileri konulu çok paydaşlı ve disiplinlerarası bir çalıştay düzenlenmiştir. Çalıştayda dile getirilen konular içerik analiziyle irdelenmiştir. Çalıştaydan çıkarılan parametre tanımları literatürden katkılarla desteklenerek düzenlenmiş, böylece nihai parametre listesi elde edilmiştir. Temel olarak “bilgiyi birlikte üretmeyi” (co-producing knowledge) amaçlayan bu çalışmanın tüm aşamalarında katılımcı bir süreç izlenmiştir.

Paydaş analizinde, Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Merkezi Habitat Programı’nın (United Nations Centre for Human Settlements – UNCHS-Habitat) Kent Yönetişimi Rehber Serisi’nde yer alan katılımcı karar alma araçları arasında gösterilen beş adımlık teknik esas alınmış, bu yöntem araştırma projesi içeriğine uyarlanarak uygulanmıştır (UN-Habitat, 2001, ss. 22-27). Bu kapsamda ilk aşamada, İstanbul’da ulaşım yoksulluğundan etkilenen ve konuyla ilişkili (interest/ilgi), yoksulluğun azaltılmasında etkili olabilecek araçları kontrol edebilen ve uygulamaya yön verebilen (influence/etki) ve bu konuda bilgi ve deneyim sahibi olan (capacity/kapasite) paydaşların geniş bir listesi hazırlanmıştır. Merkezi yönetimin merkez ve taşra teşkilatları, İBB daire başkanlıkları ve iştirakleri, ilçe belediyeleri, özel sektör (operatörler, paylaşımlı araç firmaları), araştırma konusuna yönelik sivil oluşumlar (dernek, vakıf, meslek odaları, inisiyatifler ve dayanışma grupları) ve medya kuruluşlarını içeren 190 farklı paydaştan oluşan uzun liste üzerinden yukarıda belirtilen ilgi, etki ve kapasite kapsamında paydaş haritalaması çalışması yapılmıştır (UN-Habitat, 2001, s. 26). Haritalama çalışması proje ekibi ile ulaşım yoksulluğu konusunda bilgi sahibi uzmanlardan oluşan toplam 16 uzman tarafından gerçekleştirilmiştir. Paydaşlar üçlü ölçeklendirme dahilinde puanlanarak (1=düşük, 2=orta, 3=yüksek ilişki düzeyi), her üç kategoride ortalamanın üzerinde puan alan paydaşlar (89 paydaş), ilgi ve kapasite puanları ortalamanın üzerindeki paydaşlar (17 paydaş) ve uzmanlar tarafından önerilen 8 paydaş olmak üzere toplam 114 paydaş, İstanbul’da ulaşım yoksulluğu parametrelerinin tartışıldığı çevrimiçi çalıştaya davet edilmiştir. 2021 yılı Eylül ayında gerçekleştirilen çalıştaya merkezi yönetim, yerel yönetim, sivil toplum ve akademi paydaş gruplarına ait 19 farklı kurumdan 26 kişi katılım göstermiştir. Üç bölümden oluşan çevrimiçi çalıştayda katılımcılara İstanbul’da ulaşım yoksulluğunu tarif etmelerini sağlayacak dört soru yönlendirilmiştir. Ana odadaki sunumlar sonrası paydaş dağılımı dengeli ve her birinde 8-9 katılımcının yer aldığı üç paralel odaya geçilerek katılımcılara temsilcisi oldukları kurumların deneyimleri doğrultusunda 1) hangi durumlarda kentlinin ulaşım yoksulluğuna maruz kaldığı; 2) ulaşım yoksulluğuna hangi durumlarda daha kırılgan hale gelindiği; 3) ulaşım yoksulluğuna karşı geliştirilen bireysel/toplumsal taktikler; ve 4) kurumların konuyla ilgili yaptıkları çalışmalar bağlamında uzman görüş ve izlenimleri toplanmıştır.

Çalıştayda ele alınan konular içerik analizine tabi tutulmuştur. Katılımcıların verdikleri yanıtlar doğrultusunda proje konusunun ana bileşenleri olan “erişilebilirlik-hareketlilik-ödenebilirlik”in yanısıra “dışsallıklar” ve “kırılganlıklar” olmak üzere üç ana parametre grubu tanımlanmış ve bu gruplar kendi içlerinde detaylandırılmıştır. Ana parametre grupları altında tanımlanan farklı ölçek ve detay düzeylerindeki toplam 96 parametre, ulaşım yoksulluğuna yönelik hareketlilik yoksulluğu, erişilebilirlik yoksulluğu, ulaşımda ödenebilirlik ve dışsal faktörler konularını kapsayan literatür taraması bulguları ile desteklenerek, detay düzeyi, tekrarlar ve ifade yönü açılarından rafine hale getirilmiş, sonuç olarak 6 başlık altında 37 adet parametre tanımlanmıştır. Bu parametreleri kendi aralarında ve özellikle çalıştaydan yola çıkan 18 hassas grupla önceliklendirmek amacıyla, çok paydaşlı bir katılım için Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) (Analytical Hierarchy Process - AHP) yönteminin uygulandığı bir anket çalışması tasarlanmıştır.

Bulgular

Araştırmanın bulguları üç bölümde özetlenebilir: çalıştay içeriği ve temalar; İstanbul’a özgü ulaşım yoksulluğu parametreleri; parametrelerin değerlendirilmesi. Çalıştay kapsamında yapılan içerik analizi, İstanbul için ulaşım yoksulluğunun diğer kentlere göre farklı dinamikler üzerinden gerçekleştiğini ortaya koymuştur.

Öncelikli olarak kentsel dönüşümle derinleşen ulaşım yoksulluğu dile getirilmiş, artan konut fiyatları ve kentleşme baskısının yoksul kesimi kentin çeperlerine ittiği ve ulaşım yoksulluğunu derinleştirdiği vurgulanmıştır. Deprem, pandemi vb. dışsal faktörlerin ulaşım üzerindeki etkileri, yol güvenliği, emniyet, ulaşımın maliyeti gibi konuların İstanbul’da ulaşım yoksulluğunu etkileyen konular olduğu aktarılmıştır.

İçerik analizi literatür ile birlikte değerlendirilerek İstanbul’da ulaşım yoksulluğunu ölçme ve değerlendirmeyi sağlamak üzere tanımlanan parametreler 6 alan dahilinde belirlenmiştir: ulaşım sistemi özellikleri (10 parametre), hizmet kalitesi (8 parametre), erişim özellikleri (7 parametre), yol güvenliği (3 parametre), çevresel etkiler (3 parametre) ve ulaşımın ödenebilirliği (6 parametre). Bu parametreler iki basamaklı bir Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) ile çalıştay katılımcılarına değerlendirilmek üzere iletilmiştir.

Bunun yanısıra çalıştayda katılımcılarla birlikte İstanbul’da ulaşım yoksulluğundan etkilenebilecek gruplar belirlenmiştir. Yukarıda yer verildiği gibi ulaşım yoksulluğu sosyo-ekonomik yoksulluktan bağımsız olarak ortaya çıkabilmektedir. Bu anlamda örneğin kadınların toplumsal rolleri nedeniyle farklı ulaşım ihtiyaçları doğabilir ve bu ihtiyaçların karşılanmadığı durumlarda sorunlar deneyimlemeleri daha muhtemeldir (Di Ciommo, vd.,2019). Bu anlamda literatür ile birlikte değerlendirildiğinde kadınlar, çocuklar, gençler, yaşça büyük bireyler, bir engelle yaşayan bireyler, öğrenme güçlüğü çeken bireyler, kronik rahatsızlığı olan bireyler, çeperde yaşayan bireyler, ebeveynler ve/veya bakmakla yükümlü olduğu kişiler olan bireyler, düşük gelirli bireyler, işsiz bireyler, gece vardiyasında çalışanlar, kayıtdışı sektörde çalışanlar (günlük, haftalık, mevsimlik), mülteciler / geçici korunma statüsündeki bireyler, yabancılar ve/veya turistler, etnik azınlıklar ve LGBTI+ bireylerden oluşan 18 kırılgan grup belirlenmiştir. AHP ile birlikte çalıştay katılımcıları ve uzmanlara gönderilen ankette bu kırılgan grupların hangi parametrelerden daha çok etkilenebileceği beşli likert ölçeğinde sorulmuştur. Anket süreci devam etmekte olup AHP analizinin ön bulguları ve kırılgan grupların değerlendirmeleri kongrenin gerçekleşeceği 16-18 Aralık 2021 tarihleri arasında sunularak özete eklenebilecektir.

Sonuç

Türkiye ve İstanbul’da ulaşım temelli eşitsizlikleri anlamaya yönelik araştırmalar son yıllarda artmakla birlikte ulaşım yoksulluğunu bütüncül bir şekilde ele alan, ölçme, değerlendirme ve politika geliştirme yönündeki çalışmalar hem ülkemizde hem de dünyada sınırlıdır. Bu çalışma kapsamında ulaşım yoksulluğunun tanımlaması ve ölçümü konusuna yönelik çok paydaşlı ve katılımcı bir yöntem geliştirilmiştir. Çok paydaşlılık ilkesi, hem İstanbul’da ulaşım yoksulluğunu açıklarken hem de bu yoksulluğun ölçülmesi süreçlerinde göz önüne alınmıştır. Bu bağlamda İstanbul’a özgü bir dizi ulaşım yoksulluğu parametreleri belirlenmiştir. Bu parametreler AHP yöntemiyle ağırlıklandırılarak ilerleyen dönemlerde İstanbul'da ulaşım yoksulluğunun haritalandırılmasına ve kapsamlı çalışmalarla ulaşım yoksulluğunun azaltılmasına yönelik kapsayıcı bir ulaşım sistemi modelinin oluşturulmasına katkı sağlayacaktır.