Karar Alma Süreçlerini Yerinde Gözlemek: İstanbul’un Dönüşümünde Güç İlişkileri


Creative Commons License

Akçakaya Waite İ.

İstanbul I. Konut Kurultayı, İstanbul, Türkiye, 10 - 11 Mayıs 2018, ss.101-103

  • Yayın Türü: Bildiri / Özet Bildiri
  • Basıldığı Şehir: İstanbul
  • Basıldığı Ülke: Türkiye
  • Sayfa Sayıları: ss.101-103
  • İstanbul Teknik Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Bu çalışma, yerel ve merkezi güç yapılarının İstanbul’un kentsel dönüşüm projelerinin planlama ve karar alma politikalarına nasıl etki ettiğini araştırmaktadır. Bu genel amaç İstanbul’un dönüşüm stratejileri ile süreçlerinin yanısıra güç kavramının ve güç dinamiklerinin planlama teori ve pratiğindeki yansımalarını anlamayı gerektirmektedir.

Planlama literatüründe güç ve siyaset konularının anlaşılmasının önemine dair sıklıkla yapılan teorik vurguya karşın, bu konuların pratikteki etkileşimini inceleyen çalışmalar sayıca ve coğrafi çeşitlilik açısından yetersiz kalmaktadır. Oysaki planlamanın güç, iktidar ve siyaset ile kesişimini anlamanın en verimli yolu sahadaki realpolitik bulgularını evrensel ideolojik ve etik normlar ile desteklemektir. Çalışma kapsamında yürütülen ampirik araştırmanın amacı, yerelin genel ve yerel güçler ile kendine özgü yollarla baş ederek yine kendine özgü dönüşüm süreçleri ortaya koyduğuna dair genel, teorik bakış açısında katkı sağlamaktır. Bu açıdan İstanbul’daki çoğulcu planlama sorunlarını sözü edilen odak dahilinde irdeleyen geniş kapsamlı sorulara saha araştırması üzerinden yanıt aramak faydalı olacaktır.

Bir yandan, gelişmekte olan ülkelerin çoğunda görüldüğü gibi Türkiye’de de çoğulcu planlama süreçleri ciddi engellere maruz kalmaktadır. Düşey yönetim gelenekleri, kamu-özel ortaklıklarının oluşumunda kamu sektörünün hesap verebilirliğinin zayıflığı, anlamlı bir halk katılımını teşvik edecek araçlardan yoksunluk ve yasal, politik ve mali güçleri elinde bulunduran grupların kamu aktörlerine kendi yararlarına nüfuz etme girişimleri bunlar arasında sayılabilir. Diğer yandan ise İstanbul, bugünkü büyük kentsel dönüşüm hareketliliğine zemin oluşturan inşaat temelli ulusal ekonomik büyüme politikası ve beş yıllık yerel seçim dönemi ile deprem riski, yasadışı yapılaşma, yüksek nüfus ve bina yoğunluğu, bunların beraberinde gelen güvenlik endişeleri gibi nedenlerle acil dönüşüm ölçütlerinin hayata geçirilmesi durumu ile karşı karşıya bulunmakta, tüm bu yönetişim sorunlarına hızlı çözüm üretme baskısı da eklenmektedir.

Ampirik araştırma soruları, sözü edilen güdüleri ve sorunları detaylı olarak incelemek ve bunlara yerinde çözüm aramak üzere dört maddede toplanmıştır: (1) İstanbul’daki kentsel dönüşüm strateji ve süreçlerine doğrudan ve dolaylı olarak hangi aktörler etki etmektedir? (2) Aktör gruplarının arasındaki ve bu grupların kendi içindeki güç ilişkileri dönüşüm projelerinin karar ve çıktılarını nasıl etkiliyor? Alınan kararların ardında yasal, politik, finansal ve kurumsal ne gibi faktörler yatıyor? (3) Yerel sakinler kentsel dönüşüm sürecine formel ve enformel yollarla ne ölçüde etki edebiliyor? (4) Aktörlerin güç ilişkileri ve karar alma deneyimine dair değerlendirmeleri ile deneyimden gelecekteki pratiklere dönük çıkardıkları dersler neler?

Soruların yanıtları, İstanbul’un son 15 yıldaki iki öncü dönüşüm projesi olan Küçükçekmece’deki gecekondu önleme odaklı Ayazma-Tepeüstü ve Zeytinburnu’ndaki deprem riski azaltımı odaklı Sümer mahallesi örnekleri üzerinden araştırılmaktadır. Araştırma tasarımı bir dizi nitel yöntem içermektedir. İlgili dönüşüm projelerinde bizzat yer almış paydaşlarla (TOKİ, KİPTAŞ, ilçe belediyeleri, yerel sakinler, yerel halk taraftarları, akademisyenler) açık uçlu sorulardan oluşan derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşme kılavuzları resmi aktörler ile yerel sakinler ve STKlar için ayrı ayrı tasarlanmış, kartopu örneklemi yoluyla tespit edilen toplam 26 bilgili denek ile görüşülmüştür. Araştırmacının açık katılımcı (overt participation) gözlemleri ile veri çeşitlemesi (data triangulation) yöntemleri kullanılarak analiz sürecinde hem farklı aktör gruplarının içinde ve arasında hem de iki örnek çalışma arasında karşılaştırmalar olanaklı kılınmıştır. Karşılaştırmalı veri grupları proje öyküleri, aktör yapıları, kurumsal politika ve amaçlar, karar almaya etki eden faktörler, bildirilen ihtilaflar, yerel sakinlerin katılımı ve algıları, aktörlerin karar alma sürecine dair değerlendirmeleri ile dönüşüm deneyiminden çıkardıkları dersler başlıkları altında analiz edilmiştir. Araştırmanın destekleyici ikincil verileri örnek alanların fiziki ve sosyo-ekonomik analizleri, proje protokolleri, planlar ve basın kayıtları gibi arşiv niteliğindeki belgelerden oluşmaktadır. Son olarak, ampirik araştırmadan elde edilen bulgular teorik araştırma bulguları ile desteklenerek Türkiye ve İstanbul’un dönüşüm pratiğine yönelik politika tavsiyeleri derlenmiştir.

Araştırma bulguları, dönüşüm kararlarının ve paydaşların karar alma sürecine etki edebilirliğinin, kamu ve özel aktörler lehine kullanılan yasal araçlar, bu aktörlerin siyasi ve finansal alanlardaki çıkarları ve işbirlikleri ve yerel sakinlerin katılımını zayıflatarak az güçlü aktörleri marjinalize eden mevcut yasal ve politik ortamlar tarafından biçimlendiğini ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, örnek çalışmalar yerel örgütlenme ve yerinden etme açılarından birbirinden farklı öyküler sunmaktadır. Her ne kadar halk katılımı çerçevesinde birbirine zıt görüşler öne sürülmüş olsa da aktörler, dönüşüm projelerinden olumlu ve sürdürülebililir çıktılar elde edilebilmesi için işbirlikçi planlama ve kamu yararı prensiplerinin benimsenmesini önermiştir. Sonuç olarak, yerel sakinlerin ve kamu dışı aktörlerin kent yönetim ve planlamasına dahil edilmesinin bu grupların marjinalleşmesinin önüne geçen ve güçlü aktörlerin önceliklerini yeniden tanımlayan bir siyasi fonksiyonu olduğu, bunun da söz konusu grupların karar almaya erişebilir kılınması ve yerel ihtiyaç, kaynak ve fırsatlara uygun müdahalelerin yapılmasıyla mümkün olabileceği öne sürülmektedir.

Bu araştırma, Türkiye’deki dönüşüm pratiklerinde gömülü güç mekanizmalarını sistematik biçimde anlamaya çalışan, bu kapsamda gelecekteki dönüşüm projelerine içerik ve yöntem örneği oluşturan ilk çalışma olma niteliğini taşımaktadır. Çalışmanın ürünleri içerik olarak hem akademik hem politika odaklıdır: İstanbul ve Türkiye’deki araştırmacıları, politika yapıcıları, plancıları ve yerel sakinleri kentsel dönüşümün karar almasına etki eden merkezi ve yerel güç yapılarını derinlemesine düşünmeye davet etmektedir. Halk katılımlı çok aktörlü planlama süreçlerine ek olarak mevcut güç ilişkilerine dair derinlemesine farkındalık; karar üretme ve seçimlerinin demokratikleştirilmesi, bürokrasi ve patronaj ilişkilerinin azaltılması, kentsel hizmetlerin yerinden yönetimi, tasarım ve yatırım kararlarına geniş kapsamlı katkı sağlamak gibi bir dizi olumlu etkiyi beraberinde getirir. Planlama disiplinin siyaset ile kaçınılmaz etkileşiminden daha adil çıktıların elde edilmesi bu gibi etkiler sayesinde mümkün olacaktır.